Getto w Warszawie

    Podczas II wojny światowej na terenach okupowanych państw Niemcy tworzyli w miastach żydowskie dzielnice mieszkaniowe, potocznie zwane gettami. Pierwsze getta powstały już w 1939 m.in. w Piotrkowie. Początkowo nie były zamknięte. Od 1940 zaczęto je otaczać murem lub drutem kolczastym, a mieszkańcy, pod groźbą śmierci, nie mogli ich opuszczać bez zezwolenia władz niemieckich.
Getto w Warszawie utworzone zostało 26 XI 1940 na podstawie zarządzenia Ludwiga Fischera, niemieckiego gubernatora dystryktu warszawskiego z dnia 2 X 1940. Obejmowało obszar ok. 400 ha w północno – zachodniej części miasta, otoczony murem. Na obszarze tym, stale uszczuplanym, przebywało początkowo ponad 400 tys. ludzi.
Jeszcze przed formalnym utworzeniem getta, od wiosny 1940, zaczęto wznosić pierwsze mury zamykające wyloty niektórych ulic. Na przełomie 1940/1941 cały obszar getta został szczelnie ogrodzony murem. Od listopada 1940 Żydom zakazano przebywania na zwenątrz murów. Wyjątkiem były osoby wykonujące prace poza obszarem getta. W ciągu kilku tygodni przemieszczono na jego teren 130 tys. Żydów z innych dzielnic Warszaway, a także z miasteczek podwarszawskich, natomiast z getta wysiedlono 113 tys. Polaków.
W związku z wprowadzeniem przez Niemców (1 XII 1939) obowiązku noszenia przez Żydów specjalnych opasek z gwiazdą Dawida, na ulicach getta spotykało się sprzedawców takich opasek.
W getcie Niemcy utworzyli Radę Żydowską – Judenrat, oraz policję żydowską. Przewodniczącym Judenratu został inżynier Adam Czerniakow, a po jego samobójczej śmierci 24 VII 1942 – inżynier Marek Lichtenbaum.
Obszar getta był stale uszczuplany. Po wyłączeniu w X-XI 1941 niektórych ulic getto zostało podzielone na dwie części: większą – na północ od ul. Chłodnej i mniejszą, tzw. "małe getto" – na południe od tej tej ulicy. Obie części połączone były pomostem nad "aryjską" ulicą Chłodną. 10 sierpnia 1942, z wyjątkiem niewielkiej enklawy, małe getto zostało praktycznie zlikwidowane. Na przełomie 1942/1943 pozostało już tylko kilka niedużych pooddzialanych terenów zwanych gettami szczątkowymi.
Od marca 1942 Niemcy rozpoczęli likwidację getta warszawskiego, organizując pierwsze transporty jego mieszkańców do obozów zagłady (głównie w Treblince). Do końca 1942 deportowano, a następnie wymordowano ponad 300 tys. ludzi.
Przeciwko niemieckiej polityce zagłady narastał opór. W getcie powstały 2 organizacje zbrojne: Żydowski Związek Wojskowy i Żydowska Organizacja Bojowa. Jej komendantem był Mordechaj Anielewicz.
19 IV 1943 w getcie warszawskim wybuchło powstanie, kierowane przez ŻOB. Podczas tego powstania i po jego stłumieniu w maju 1943 Niemcy wymordowali resztę ludności i doszczętnie zburzyli całą byłą dzielnicę żydowską.

1940 – 1941, Warszawa, getto
Robotnicy wznoszący mur getta. W tle ruch uliczny.

    W ramach izolacji i eksterminacji ludności żydowskiej w Warszawie Niemcy utworzyli na Muranowie dzielnicę mieszkalną dla Żydów i odgrodzili ja murem od reszty miasta. Zgromadzili w nim ok. 400 tys. ludzi. Wszelki dostęp do getta i opuszczanie go bez zezwolenia niemieckiego było karane śmiercią. Taka sama kara groziła Polakom za jakąkolwiek pomoc dla Żydów. Warunki życia w getcie były tragiczne. Nadmierne stłoczenie ludzi, pozbawienie dużej części możliwości zarobkowania, głód i ogromna śmiertelność z powodu niedożywienia spowodowały stopniowe biologiczne wyniszczenie mieszkańców. W zamkniętej dzielnicy rozwinął się ruch oporu.  Działały dwie organizacje zbrojne: Żydowski Związek Wojskowy (utworzony w grudniu 1939) i Żydowska Organizacja Bojowa (powstała w październiku 1942). Szkoliły ochotników do walki, likwidowały zdrajców i agentów niemieckich, przygotowywały broń, prymitywne granaty i środki wybuchowe. Pomoc dla ludności cywilnej i obu organizacji nadchodziła od mieszkańców Warszawy i polskiego ruchu oporu. Broń dla getta dostarczały m.in. Armia Krajowa, Gwardia Ludowa, Korpus Bezpieczeństwa. Zorganizowaną akcją pomocy zajmował się Komitet Pomocy Ludności Żydowskiej im. Konrada Żegoty (powstał 27 IV 1942) przekształcony w Radę Pomocy Żydom “Żegota” (4 XII 1943). Rada funkcjonowała przy Delegaturze Rządu na Kraj. Ukrywała Żydów i zapewniała im warunki do przetrwania poza gettem, przygotowywała ucieczki, załatwiała dokumenty aryjskie, przekazywała informacje o zagładzie Żydów do władz polskich w Londynie i do rządów państw zachodnich. Miała oddziały w Krakowie i Lwowie. Dzięki jej staraniom uratowano ok. 40 tys. Żydów. W lipcu 1942 Niemcy rozpoczęli wywóz ludności getta do obozów zagłady. Do końca września 1942 deportowali ponad 300 tys. osób. Na początku 1943 pozostało ok. 60-70 tys. ludzi do pracy w zakładach niemieckich. 18 I 1943 Niemcy usiłowali zlikwidować getto, ale oddziały ekspedycyjne trafiły na zbrojny opór Żydów i wycofały się. Kolejna próba zajęcia dzielnicy żydowskiej 19 IV 1943 spowodowała wybuch powstania. Oddziałami powstańczymi w getcie dowodził komendant ŻOB Mordechaj Anielewicz, oddziałami niemieckimi – generał SS Jürgen Stroop. Niemcy, nie mogąc zdobyć getta w jednym uderzeniu, zastosowali metodę systematycznego palenia, burzenia i wysadzania domów i bunkrów. W ten sposób zdobywali kolejne punkty oporu. Używali do tego artylerii, lotnictwa, wysyłali saperów. 8 V 1943 zginął Anielewicz i członkowie sztabu ŻOB. Do końca czerwca trwały starcia małych grupek żydowskich w ruinach. Walczących Żydów wspierały z zewnątrz grupy zbrojne polskiego ruchu oporu. Dzięki ich pomocy uratowano część kierownictwa ŻOB i powstańców. W walkach zginęło ok. 7 tys. Żydów. Ponad 55 tys. Niemcy wywieźli do obozu zagłady w Treblince. Po upadku powstania hitlerowcy zrównali getto z ziemią

23 IV 1943, Warszawa, getto
Odezwa Żydowskiej Organizacji Bojowej z pozdrowieniami z walczącego getta i wezwaniem do walki o wspólną wolność Żydów i Polaków